Праз некалькі дзён Беларусь пачынае працэс дэнамінацыі. Гэта ўжо трэцяя дэнамінацыя ў незалежнай Беларусі. Упершыню за 25 гадоў у зварот вяртаюцца манеты. Наколькі адпавядае нацыянальнай гісторыі найменне беларускай валюты – рублі з капейкамі? Ці слушная ступень уразання чатырох лішніх нулёў? Магчыма, можна было б дэнамінаваць валюты яшчэ больш?
Прыгледзімся да назвы беларускіх грошаў напрацягу гісторыі і ў сучаснасці. А таксама зірнем на нашых суседзяў, далёкіх і блізкіх, як яны называлі свае фінансы, як з набыццём незалежнасці будавалі свае нацыянальную манетарную сістэму.
Не хочаш чытаць нудную гісторыю? Клікай сюды і адразу чытай пра тое, як правільна назваць беларускую валюту
Яны стаялі перад важным выбарам назвы ўласнай валюты, бо разумелі, што гэта будзе адзін з сімвалаў краіны, як сцяг, як герб. Часцей чэрпалі гэтыя найменні з гісторыі, а часам выдумлялі, каб быць непаўторнымі і нават больш незалежнымі ад запазычання чужынскіх грошаў.
Беларускі ўрад у 1992 годзе доўга не разважаючы наўпрост пераняў старую імперскую/савецкую рублёвую сістэму. Пры гэтым прадстаўнікі нацынальнай эліты прапаноўвалі “талер”, які бярэ свае пачаткі з эпохі рэнэсансу. Інтэлектуальны двубой рубель/талер усплыў чарговы раз акурат з абвяшчэннем дэнамінацыі. Паспрабуем разабрацца, хто мае тут больш гістарычнай праўды, і ці поўны выбар паміж рублём і талерам.
Трэба зазначыць, што сучасныя грошы з’яўляюцца эквівалентам нацыянальнага багацця, фактычна забяспечваюцца здабыткам краіны-эмітэнта той ці іншай валюты. Па-праўдзе, часцей усё гэта вельмі умоўна, і папяровыя грошы ў любы момант могуць стацца эквівалентам паперы, на якой яны надрукаваныя, і вартасці металу, з якога выбітыя манеты.
Яшчэ 50 гадоў таму некаторыя краіны шырока ўжывалі срэбра для біцця манет. У 1960-х гадах скончылася эпоха біметалізма, калі эквівалентам грошаў з’яўляліся каштоўныя металы – золата і срэбра. Гэтыя шляхетныя металы і па сённяшні дзень з’яўляюцца цудоўным інвестыцыйным сродкам. А пачалося гэта напэўна з тых самых часоў, калі ўпершыню былі знойдзеныя самародкі золата і срэбра.
Пазней у больш развітых грамадствах для рэгуляцыі плацёжнай сістэмы дзяржава пацвярджала сваім кляймом кавалкі шляхетных металаў адмысловай вагі (нечым падобным і зараз займаюцца прабірныя цэнтры, калі пацвярджаюць пробай вырабы са срэбра і золата). Так з’явіліся манеты.
Старажытныя грошы Беларусі: рублі, грыўні, ізроі
Першае цэнтралізаванае дзяржаўнае ўтварэнне на нашых землях – Русь – мела даволі слабую манетарную сістэму, карыстаючыся для дробнага разліку па-за натуральным абменам у асноўным манетамі суседзяў. Дзеля адсутнасці радовішчаў і самыя каляровыя металы імпартаваліся ад суседзяў, часта ў выглядзе ўпрыгожванняў, якія разам з манетамі часта пераплаўляліся ў зліткі адмысловай вагі. Зліткі гэтыя былі выцягнутай формы і нагадвалі сабой жаночыя ўпрыгожванні – шыйныя “грыўні”. Грыўні мелі ў сячэнні форму трохкутніка ці выцягнутай паўсферы – грыву. Дзякуючы такой форме на грыве можна было лёгка зрабіць зарубкі для пацвярджэння ўтрымання срэбра не толькі звонку але і ўнутры злітка. Такія грыўні з насечкамі-зарубкамі назвалі “рублямі”, на некаторых землях (Віцебшчына) – “ізроямі” – бо былі “ізрытыя адмецінамі”. У розныя часы і на розных тэрыторыях усе гэтыя срэбраныя зліткі мелі розную вагу ад 100 да 250 грамаў.
Грыўні
Найменне “грыўня” для плацёжнага злітка была распаўсюджанае на тэрыторыі, дзе культурныя уплывы мелі дзяржаўнасці заходніх і ўсходніх славян: Польшча, Чэхія, Паўднёвая Русь (Украіна); “рубель” – для ўсходняй Русі (Расія) і для Літвы (сучасная Беларусь). Для германскіх народаў адпаведнікам была “марка” – пазней нацыянальная валюта для немцаў, фінаў; “фунт” – для Вялікабрытаніі, а таксама для сатэлітаў і былых калоній. Для Італіі і Турцыі – “ліра”, для данапалеонаўскай Францыі – “ліўр”. Для Гішпаніі і яе былых амерыканскіх калоніяў – “песа” (“песета”). “Сум” (“Сом”) для цюркскіх народаў. Усе гэтыя найменні азначалі злітак срэбра вагой каля 200 ці 400 грамаў.
А яшчэ была капа
Зліткі срэбра (рублі) у ВКЛ паступова з сярэдзіны XV ст. пачалі знікаць з грашовага звароту, саступаючы манетам, “грошам”, якія масава паступалі з Чэхіі. Першапачаткова з пражскай грыўні срэбра выбівалі 60 грошаў, якія усёй кучай называліся “капой” (на першым фота наверсе). Наогул у многіх славянскіх мовах яшчэ надоўга замацавалася адзінка ліку “капá”, якая абазначала 60 чаго-кольвек. Напрыклад, у падгарадзенскіх вёсках яшчэ нядаўна сімвалічным падарункам на Каляды была капа гарэхаў (60 штук у мяшэчку).
Цягам XV ст. срэбранае ўтрыманне пражскага гроша спадала, пры гэтым традыцыйнае ўтрыманне срэбра ў рублі заставалася нязменным. З гэтай прычыны ў XVI ст. паралельна ужываліся “рубль грошаў” (каля 100 з літоўскай грыўні-рубля) і “капа грошаў” (60).
Быў талер, стаў долар
У канцы XV ст. у Еўропе навучыліся выбіваць вялікапамерныя манеты вагою каля 30 грам. У мястэчку Яхімсталь у 1518 годзе пачалі масавую прадукцыю манет са срэбра, здабытага з адкрытага радовішча у Рудных гарах Багеміі. Першапачатковыя яхімсталеры паступова назвалі проста “талерамі”. Гэтыя манеты мелі шырокі распаўсюд і попыт на тэрыторыі усёй Еўропы і ажно да сярэдзіны ХІХ ст. фактычна не мянялі сваёй вагі і назвы. Таксама ад талера паходзяць найменні сучасных валют: толар Славеніі (1991-2007), долары ЗША, Канады, Аўстраліі, Новай Зеландыі. Апроч таго, талер з выявай Льва (лёвэндальдэр), які выбіваўся з канца XVI да канца XVII ст., даў назву валютам Балгарыі (“леў”), Румыніі і Малдовы (“лей”).
Яхімсталер
Лёвэндальдэр
Многія ж еўрапейскія валюты выводзяць назвы сваіх грашовых адзінак ад сярэднявечных залатых манет. Некаторыя непасрэдна ад золата, напрыклад, польскі “злоты”, і калісьці нідэрландскі “гульдэн”. Апошні, дарэчы, выводзіцца ад правобраза фларэнтыйскага “фларына” XIII ст., які ў сваю чаргу даў назву вугорскаму “форынту”. Шчыт (ад лац. scutum) з гербам на залатых манетах даў назву сярэднявечным французкаму “экю” і партугальскаму “эскуда”; а карона наверсе гэтага геральдычнага шчыта дала назву яшчэ адной шырока распаўсюджанай у Еўропе грашовай адзінцы “кроне” – сучасная валюта Ісландыі, Нарвегіі, Швецыі, Даніі, Чэхіі, нядаўна Славаччыны, Эстоніі.
Фларын сяр. ХІІІ ст.
Экю XVI ст.
Залатая манета Францыі XIV ст., якая так і называлася – “франк”, дала назву валютам Францыі, Бельгіі, Люксембурга (да пераходу на еўра) і Швейцарыі.
Традыцыі, даўнейшыя за сярэднявечныя
Аднак некаторыя еўрапейскія і постсавецкія краіны ў пошуках нацыянальнай валюты вырашылі выбрацца за межы сярэднявечных манетарных традыцый. Так Харватыя сягнула да безманетнага перыяда, калі панаваў натуральны абмен, і назвала сваю грашовую адзінку “куна” паводле шкуркі пушнога звярка. Некалькі краінаў узгадала антычныя часы. Грэцкая “драхма” і армянскі “драм” (як дарэчы, і дробныя манеты некаторых арабскіх краінаў – “дырхемы”) ад старажытнагрэцкай драхмы. Старажытнарымскія дэнарыі далі назву нацыянальным валютам большасці арабскіх дзяржаваў, дзе іх называюць “дзінарамі”. У сваю чаргу, панаванне Асманскай імпэрыі на Балканах пакінула традыцыю так называць грошы у краінах былой Югаславіі: Сербія, Македонія.
Азербайджан і Туркменістан назвалі свае грошы паводле элементарнай падставы грашовых адносін, папросту “манаты” – манеты. А грузінскі “лары” азначала ў даўнія часы “дабро”, “запас”, “пажытак”.
Яшчэ шэраг краін пастанавілі проста выдумаць назвы сваіх грошаў і назваць іх напрыклад імем слаўных суайчыннікаў: албанскі “лек” ад аЛЕКсандра Вялікага, ці таджыцкі Самані ад імя заснавальніка пратаджыцкай дзяржаўнасці. Літоўцы з латышамі ў 1922 годзе зрабілі яшчэ прасцей, назваўшы грошы “літамі” і “латамі” паводле першых літар назвы уласных народаў і краін. Між іншым, у тыя часы палякі таксама маглі выбраць замест злотага “лех”.
Такім чынам, еўрапейскія і постсавецкія валюты выводзяць назвы сваіх грашовых адзінак пераважна з часоў сярэднявечча: ад срэбраных зліткаў і залатых манет – ад пачаткаў нацыянальных манетарных сістэм.
Як называць беларускую валюту?
Нашай краіне таксама належыць звяртацца да грашовай сістэмы пачаткаў дзяржаўнасці. Для некага гэта будзе руская традыцыя – усходнеславянскія княствы ІХ-ХІІІ ст., для іншых гэта літоўская традыцыя – ВКЛ у XIII-XVI ст. Так ці іначай буйным плацёжным сродкам у той час з’яўляліся грыўня/рубель/ізрой і пазней капá.
Талер шырэй пачаў уводзіцца ў зварот на нашых тэрыторыях яшчэ пазней – у канцы XVI ст., у часы, калі пасля Люблінскай Уніі нашая эліта паступова губляла нацыянальную ідэнтычнасць, а Вялікая Княства Літоўскае растваралася ў федэратыўным моры Рэчы Паспалітай. Ды і хадзілі тады ў рэальным звароце больш заходнееўрапейскія талеры. А ўласнага біцця манеты такога намінала хутчэй за ўсё выконвалі данатыўныя функцыі: падарункі і ўзнагароды – недарма адмысловая навука называецца “фалер”ыстыкай.
Шмат хто і зараз лічыць, што “рубель” прыйшоў разам з раздзеламі Рэчы Паспалітай. Больш за тое, рублі – грыўні з зарубкамі – былі ўласцівыя болей для нашых тэрыторый чым для іншых рэгіёнаў Русі! Дарэчы, вельмі падобная сытуацыя і з “імем па бацьку” – як мы лёгка пазбаўляемся ад уласнай традыцыі, дорачы яе бяз рэштаў пазнейшым заваёўнікам.
Дык можа лепш “белар” – запазычыўшы традыцыю нашых паўночных суседзяў?... Альбо лепей “белка” – тавар у сярэднявеччы не такі цэнны, як шкуркі куніцы і собаля, але затое традыцыя ўжо з’явілася – помніце 50 капеек узору 1992?
1992
І ўсе ж, нават калі некаму зусім недаспадобы асацыяцыя з валютай усходняга суседа (рубель), і не хочацца паўтараць паўднёвага суседа (грыўня), застаецца ў рэзэрве яшчэ наш рэгіянальны ізрой, і нарэшце капá, якая масава фігуруе ў дакументах XV – першай паловы XVI ст. – у часы, калі ВКЛ дасягнула сваёй тэрытарыяльнай велічы.
Літоўскі ізрой XIII-XIV стст.
25 чэрвеня 2016 © Твой стыль