Бокс

УА “Беларускi дзяржаўны унiверсiтэт культуры і мастацтваў”

СПЕЦЫЯЛЬНЫЯ ГIСТАРЫЧНЫЯ ДЫСЦЫПЛIНЫ

(анаматыка, нумiзматыка, фалерыстыка)

Праграма курса па спецыяльнасці 1-23 01 12 “Музейная справа i ахова гiсторыка-культурнай спадчыны”

Мiнск 2007

 

Праграму распрацавалi

А.А. Гулак, ст. выкладчык кафедры этналогii i фальклору (анамастыка)

I.Н. Колабава, кандыдат гiстарычных навук, дацэнт кафедры гiсторыi Беларусi i музеязнаўства (нумізматыка, фалерыстыка)

 

Рэцэнзенты

В.Н. Рабцэвіч, доктар гістарычных навук, прафесар кафедры археалогіі і спецыяльных гістарычных дысцыплін БДУ

А.У. Цяцернік, навуковы супрацоўнік Музея пажарнай і аварыйна-выратавальнай справы Навукова-даследчага інстытута пажарнай бяспекі і праблем надзвычайных сітуацый Міністэрства па надзвычайных сітуацыях Рэспублікі Беларусь

Рэкамендавана да друку прэзiдыумам вучэбна-метадычнай рады Беларускага дзяржаўнага унiверсiтэта культуры і мастацтваў (пратакол № 6 ад 13.03. 2007 г.)

 

УСТУП

Праграма “Спецыяльныя гiстарычныя дысцыплiны” (анамастыка, нумiзматыка, фалерыстыка) прызначана для студэнтаў II–III курсаў спецыяльнасцi “Музейная справа i ахова гiсторыка-культурнай спадчыны”. Яна аб’ядноўвае тэарэтыка-метадычныя палажэнні па трох вышэйзгаданых дысцыплінах і з’яўляецца працягам, выдадзенай у 2004 г., праграмы “Спецыяльныя гiстарычныя дысцыплiны” (геральдыка, метралогія, сфрагістыка, храналогія).

Актуальнасць курса вызначаецца яго значнай роляй у працэсе падрыхтоўкi навуковых супрацоўнiкаў музейных устаноў. Авалоданне тэарэтычнымi i практычнымi навыкамi, засваенне вялікага факталагічнага матэрыялу па анамастыцы, нумізматыцы і фалерыстыцы неабходнае для падрыхтоўкі сучасных высокакваліфікаваных спецыялicтаў ў галiне музейнай справы.

 

Мэтай выкладання курса “Спецыяльныя гiстарычныя дысцыплiны” (анамастыка, нумiзматыка, фалерыстыка) з’яўляецца ўзбагачэнне інтэлектуальнага патэнцыялу студэнтаў шляхам засваення імі здабыткаў і тэарэтычных дасягненняў айчыннай і замежнай навукі ў сферы анамастыкі, нумiзматыкі і фалерыстыкі; усведамленне студэнтамі унікальнасці і багацця духоўнай і матэрыяльнай (прадметна-рэчавай) культуры Беларусі як сведчання яе самабытнай гісторыі.

Мэтавая скiраванасць курса акрэслiвае шэраг задач, вырашэнне якiх забяспечвае засваенне неабходных ведаў, уменняў i навыкаў.

 

Задачамі выкладання курса “Спецыяльныя гiстарычныя дысцыплiны” (анамастыка, нумiзматыка, фалерыстыка) з’яўляецца засваеннне студэнтамі асноўных навуковых паняццяў і тэрмінаў па названых дысцыплінах; асноўных звестах па гісторыі фарміравання і перыядызацыі беларускай імёнаслоўнай, грашовых і ўзнагародных сістэм; вывучэнне гістарычнага і культурнага кантэксту, у якіх адбывалася развіццё гэтых сістэм; практычнае азнаямленне студэнтаў з помнікамі грашовых і ўзнагародных сістэм.

 

У вынiку азнаямлення з курсам у поўным аб’ёме студэнты набудуць веды па агульнатэарэтычным пытанням беларускай анамастыкі, нумізматыкі і фалерыстыкі; метадалагiчнай аснове вывучэння спецыяльных гiстарычных дысцыплiн; фактарам ўзнікнення і трансфармацыі беларускай імёнаслоўнай, грашовых і ўзнагародных сістэм; унікальным помнікам грашовых і ўзнагародных сістэм; беларускім этнаканфесійным традыцыям імянарачэння і іх ўвасаблення ў найменнях знакамітых дзеячоў гісторыі і культуры.

У вынiку засваення ведаў па спецыяльных гістарычных дысцыплінах студэнты набудуць уменні і навыкі працы з рэчавым матэрыялам, аналізу яго этымалогіі, відавай прыналежнасці і структуры; правядзення навуковай апрацоўкi музейных калекцый; карыстання навуковай і даведачнай літаратурай па пытаннях анамастыкі, нумiзматыкі і фалерыстыкі.

Курс «Спецыяльныя гiстарычныя дысцыплiны» (анамастыка, нумiзматыка, фалерыстыка) непасрэдна звязаны з такімі навукамі, як археалогiя, этналогiя, гiсторыя і мовазнаўства, а таксама з шэрагам спецыяльных гiстарычных дысцыплiн (геральдыкай, метралогіяй, палеаграфiяй, сфрагістыкай, храналогіяй). У працэсе выкладання курса студэнтам даюцца звесткі з сацыяльнай псіхалогіі, фалькларыстыкі, этналінгвістыкі і семіётыкі.

Асноўныя формы навучання: лекцыi, семiнарскiя i практычныя заняткi, самастойная работа. Замацаванне атрыманых ведаў мае працяг пры праходжаннi вучэбнай i вытворчай практыкi ў музеях краiны. Форма кантролю ведаў – залiк.

 

ПРАГРАММА КУРСА “НУМІЗМАТЫКА”

Раздзел 1. Агульная нумізматыка

Тэма 1. Вызначэнне, прадмет і задачы нумізматыкі

Этымалогія тэрміна нумізматыка. Вызначэнне нумізматыкі як навуковай дысцыпліны. Прадмет, задачы, крынiцы нумізматыкі. Гістарыяграфічны агляд развіцця нумізматыкі. Яе станаўленне і развіццё ў Беларусі.

Сувязь нумізматыкі з іншымі гістарычнымі дысцыплінамі (гісторыя, археалогія, музеязнаўства, этнаграфія, сфрагістыка, фалерыстыка і інш.).

Буйнейшыя нумізматычныя зборы ў музеях замежжа і на тэрыторыі Беларусі.

Тэма грошай у літаратуры, мастацтве, фальклоры.

 

Тэма 2. Уласцівасці і функцыі тавару і грошай

Вызначэнне паняццяў тавар, грошы.

Уласцівасці тавару (спажывецкая вартасць, менавая вартасць, вартасць).

Таварагрошы – іх функцыі, уласцівасці, роля ў таварным абарачэнні. Даманетныя металічныя сродкі грашовага абарачэння.

Уласцівасці металічных грошай (стабільная менавая вартасць, кампактнасць, фізічнае даўгалецце і інш.).

Функцыі грошай.

 

Тэма 3. Манета. Матэрыяльныя і знешнія характарыстыкі. Манета ў нумізматычным зборы

Этымалогія тэрміна манета. Манета як аснова нумізматычнага даследвання. Першыя манеты (Старажытны Кітай, Лідзія, Эгіна).

Грашовая сістэма. Асноўныя, зборныя і дробныя грашовыя адзінкі. Рэальная і намінальная вартасці манеты.

Матэрыяльныя характарыстыкі манеты. Металы (умоўныя вызначэнні), маса, манетная стапа, манетная проба (залатніковая, каратная, лотавая, метрычная). Лігатура.

Знешнія характарыстыкі манеты (форма, поле, выявы, аверс, рэверс, гурт, легенда, тып і інш.).

Манеты нерэгулярных эмісій. Памятныя (мемарыяльныя), пробныя, данатыўныя, манеты надзвычайных абставін, антыкварныя падробкі, прыватныя грошы, манеты–перайманні, наваробныя манеты, фальшывыя манеты.

Правядзенне чысткі і кансервацыі манет.

Навуковая апрацоўка нумізматычных помнікаў.

Сістэма вызначэння калекцыйнай вартасці і ступені рэдкасці манет.

 

Тэма 4. Тэхніка манетнай вытворчасці

Манета як помнік гісторыі тэхнічнай думкі.

Агульная характарыстыка вырабу манет тэхнікай ліцця.

Агульная характарыстка тэхнікі ручной чаканкі манет (падрыхтоўчыя работы, выраб манетных пласцін і манетных штэмпеляў, выраб манет, верыфікацыя манет).

Тэхніка рускай ручной чаканкі манет (выраб дротавых грошаў).

Тэхніка вырабу брактэятаў.

Механізацыя працэсаў вырабу манеты (выкарыстанне шрубавага прэсу, конскай цягі, паравога рухавіка, электрычнасці).

Тэхніка вальцверка. Гурцільная машына.

Сучасныя манетаробныя машыны.

Хібнасці пры чаканцы (памылкі ў легендзе, гібрыдныя манеты, двайны ўдар, змяшчэнне штэмпеля і інш.).

 

Тэма 5. Скарбы – помнікі гісторыі і культуры. Манета ў побыце, звычаях і вераваннях

Скарбы – матэрыяльныя сведчанні шырока распаўсюджанага да XIX ст. звычая захавання каштоўнасцей, прычыны яго ўзнікнення.

Скарбы як рэгулятары грашовага абарачэння. Скарбы грашовыя і грашова-рэчавыя.

Класіфікацыя скарбаў (страчаныя, зваротныя, незваротныя /культавыя ахвяраванні/, часовыя, доўгатэрміновыя, надзвычайных абставінаў, фальшывых манет).

Знаходкі грашовых і грашова-рэчавых скарбаў на тэрыторыі Беларусі.

Прынцыпы датавання скарбаў. Аналіз тапаграфіі скарбаў на тэрыторыі Беларусі. Захаванне скарбаў як адзінага комплексу.

Буйнейшыя зборы скарбаў у музеях Беларусі.

Дзяржаўнае заканадаўства ў дачыненні да скарбаў.

Тэма скарбаў у фальклоры. Антрапаморфныя і зааморфныя сведчанні аб наяўнасці скарбаў. Падзел скарбаў на “злыя” і “добрыя”. Захаванне скарбаў добрымі (дзедзя, бялун, купальскі дзядок) і цёмнымі сіламі (палявік, лесавік, дрыгавік, кладавік).

Рукапісныя “Траўнікі”, “Вызыўныя кнігі”, “Роспісы”.

Тэма скарбаў у літаратурных творах.

Манета ў побыце, звычаях і вераваннях. Графіці на манетах і грашовых злітках. Кашалькі для захавання манет (матэрыял, форма). Знаходкі кашалькоў у культурных слаях старажытнах гарадоў.

Выкарыстанне манет у якасці ўпрыгожвання (падвескі, маністы, завушніцы, пярсцёнкі).

Выкарыстанне манет як узнагароджвання, падарунка, у вясельным, паграбальным абрадах, закладка манеты пад рог падмурка, упрыгожванне манетамі абразоў, ахвяраванні багам.

 

Раздзел 2. Гісторыя грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі ў канцы І ст. – пачатку XXI ст.

Тэма 6. Перыяд рымскага дэнарыя (антычны) (канец I ст. – 1-я трэць III ст.).

Перыядызацыя гісторыі грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі.

Асноўныя наміналы перыяду рымскага дэнарыя (дэнарыі, аўрэўсы, сестэрцыі). Агульная характарыстыка. “Бурштынавы” шлях. Спецыфіка выкарыстання антычных манет на тэрыторыі Беларусі. Спыненне сістэматычнага паступлення антычных манет на тэрыторыю Беларусі – прычыны і наступствы.

Аналіз тапаграфіі знаходак антычных манет на тэрыторыі Беларусі.

 

Тэма 7. Перыяд куфічнага дырхама (IX ст. – 80-я гг. X ст.)

Куфічны дырхам. Паходжанне тэрмінаў куфічны, дырхам. Дырхамы – першыя рэальная грошы на тэрыторыі Беларусі.

Грашовая тэрміналогія (нагата, куна, рэзана, векша).

Вызначэнне і характарыстыка асаблівасцяў асобных этапаў у перыядзе куфічнага дырхаму (IX ст. – 833; 833 – 900; 900 – 938; 938 – 980-я гг.).

Спыненне сістэматычнага паступлення куфічнага дырхама на тэрыторыю Беларусі – прычыны і наступствы.

Выкарыстанне дырхамаў у ювелірных вырабах.

Аналіз тапаграфіі знаходак куфічных дырхамаў на тэрыторыі Беларусі.

Каз’янкаўскі манетны скарб (1972).

 

Тэма 8. Перыяд заходнееўрапейскага дэнарыя (канец X ст. – 60-я гг. XI ст.)

Асноўныя наміналы (заходнееўрапейскія дэнарыі, іх мясцовыя назвы).

Аналіз тапаграфіі знаходак заходнееўрапейскіх дэнарыяў на тэрыторыі Беларусі.

Знаходкі скарбаў каля в. Стары Дзядзін (1926) і каля в. Дзягцяны (1957).

Візантыйская чаканка (намісмы, міліярысіі, фолісы).

Першыя манеты Русі – златнікі і срэбранікі. Пінскі манетны скарб (1804).

Спыненне сістэматычнага паступлення заходнееўрапейскіх дэнарыяў на тэрыторыю Беларусі – прычыны і наступствы.

 

Тэма 9. Безманетны перыяд (60-я гг. XI ст. – XIII ст.)

Выкарыстанне ў грашовым абарачэнні зліткаў (грыўны-рублі, палціны). Кіеўскі, наўгародскі, літоўскі тыпы зліткаў.

Аналіз тапаграфіі знаходак зліткаў на тэрыторыі Беларусі.

Вішчанскі скарб (1979).

Грашова-вагавая сістэма. Грыўня як вагавая адзінка для срэбра.

Узгадванне грашовых тэрмінаў у пісьмовых крыніцах.

 

Тэма 10. Перыяд пражскага гроша (пачатак XIV – канец XV ст.)

Пражскі грош.. Беларускія пісьмовыя крыніцы аб пражскім грошы. Мясцовая тэрміналогія (шырокі, добры, прагскі, плоскі, чэскі).

Склад скарбаў з пражскімі грошамі на тэрыторыі Беларусі.

Аналіз тапаграфіі знаходак пражскага гроша на тэрыторыі Беларусі.

Спыненне сістэматычнага паступлення пражскіх грошай на тэрыторыю Беларусі – прычыны і наступствы.

Лічыльна-грашовая і вагавая сістэмы Вялікага княства Літоўскага (рубель, палціна, капа, паўкапы, грыўня).

Пачатак складання манетнай сістэмы Вялікага княства Літоўскага. Выпускі першай манеты Вялікага княства Літоўскага – літоўскага дэнарыя (пенязь, пенезь).

Аналіз тапаграфіі знаходак літоўскага дэнарыя на тэрыторыі Беларусі.

Іншаземная манета – шылінгі (соліды) Лівонскага Ордэна, пулы Залатой Арды, дукаты (вугорскія), ноблі (карабельнікі) і інш.

Мясцовая тэрміналогія (гатавізна, пенязі-грошы).

Вагавая сістэма (грыўня, вярдунак, скойц, кварта).

 

Тэма 11. Грашовае абарачэнне ў канцы XV ст. – сярэдзіне XVII ст.

Развіццё манетнай сістэмы Вялікага княства Літоўскага (выпускі літоўскага гроша, талера, дуката).

Суадносіны рыначных курсаў літоўскага і польскага грошаў. Уніфікацыя манетнай сістэмы па рэформе Стэфана Баторыя (1578–1580). Захаванне традыцыйнай сістэмы ўліку на літоўскія і польскія грошы.

Мясцовая тэрміналогія (асмак, лядскі, польскі, сужоны).

Дзейнасць манетных двароў Вялікага княтва Літоўскага і Польшчы. Асноўныя наміналы іх вытворчасці.

Лічыльна-грашовыя паняцці (злоты, капа, паўкапы, рубель, палціна).

Талер. Мясцовая тэрміналогія (палашнікі, леўкі, талеры ляўковыя, левікі, крыжовыя, реелы, рыялавыя). Піліпкі (кантрамаркіраваныя неапалітанскія талеры і паўталеры) – першыя крэдытныя грошы Вялікага княтва Літоўскага.

Іншаземная манета – дукаты, партугалы, ноблі, шылінгі Лівонскага Ордэна, драйпёлькеры Прусіі, торнеры Шатландыі.

Расійская грашовая сістэма XV–XVII стст. Наўгародка (капейка), дзенга (маскоўка), палушка (палова дзенгі). Грашовая рэформа цара Аляксея Міхайлавіча (1654–1663). Яфімкі з “прызнакам”.

Лічбавыя паняцці (алтын, грывеннік, палціна, рубель).

Адносіны беларускага рынка да срэбранай і меднай расійскай манеты.

 

Тэма 12. Грашовае абарачэнне ў 2-й палове XVII – XVIII ст.

Манетныя двары Вялікага княства Літоўскага і Польшчы.

Рэформа Яна Казіміра Вазы (1659–1666). Медныя соліды (шелегі, барацінкі) і білоныя 30-грашовікі (тынфы). Розніца паміж намінальнай і рэальнай вартасцямі меднага соліда і тынфа. Брэсцкі манетны двор (1665–1666). Вынікі і наступствы рэформы.

Пераход на біметалічную медна-срэбраную грашовую сістэму. Сутнасць паняцце “наддача”.

Лічыльныя паняцці.

Грашовыя рэформы 1752, 1787, 1794 гг. Пачатак грашова-папяровых эмісій Рэчы Паспалітай.

Мясцовая тэрміналогія (курэнцыя, рускі злоты і інш.).

Іншаземная манета – манеты Шведскай Прыбалтыкі, Нідэрландаў, Прусіі, Расіі і інш.

Грашовая рэформа Петра І (1700–1704). Увядзенне манет новага тыпу і дзесяцічнай грашова-вагавай сістэмы. Расійская манета на беларускіх рынках.

 

Тэма 13. Грашовае абарачэнне з канца XVIII ст. па кастрычнік /лістапад/ 1917 г.

Спецыфіка грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі. Працяг абарачэння польскіх, літоўскіх і заходнееўрапейскіх манет. Спроба адкрыцця Полацкага манетнага двара.

Плацінавая расійская манетная чаканка.Пачатак чаканкі “вядомай” манеты, імітуючай галандскі дукат (пучковы, лабанчык, арапчык).

Манеты Каралеўства Польскага ў складзе Расійскай імперыі. Манеты польскага паўстання 1830–1831 гг. Рагачоўскі манетны скарб (1971).

Папяровыя грошы – асігнацый (1769). Вадзяныя знакі (філігрань). Умовы захавання пакупнічай здольнасці папяровых грошаў.

Грашовая рэформе Я.Ф. Канкрына (1839–1843) і ўвядзенне срэбранага монаметалізма.

Поўнае зліццё грашовай гаспадаркі Беларусі з агульнарасійскай.

Пецярбургскі манетны двор. Размяшчэнне чаканкі расійскай манеты ў замежжы. Працяг выпуска “вядомай манеты”.

Грашовая рэформа С.Ю. Віттэ (1895–1897) і ўвядзенне залатога монаметалізма.

Развіццё крызісных з’яў ў эканоміцы Расійскай імперыі (узрастанне тыражоў папяровых эмісій і знешніх пазык, спыненне абмена банкамі папяровых грошай на золата, знікненне з абарачэня залатых, срэбраных, медных манет). Выкарыстанне ў абарачэнні папяровых грашовых сурагатаў (паштовых марак).

Дзейнасць Часовага ураду у галіне грашовага абарачэння (аблігацыі «Займа свабоды»,«думскія білеты», «керанкі»). Інфляцыя.

Асаблівасці грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі і перыяд І Сусветнай вайны. Чарневіцкі скарб (1970-я гг.).

 

Тэма 14. Савецкі перыяд (кастрычнік /лістапад/ 1917 – снежань 1991 г.)

Стварэнне Народнага банка РСФСР (1918). “Грашовы голад” і працяг знаходжання ў абарачэнні дзяржаўных каштоўных папер царскага і Часовага урадаў. Выкарыстанне для грашовых эмісій Савецкай дзяржавы манетных штэмпеляў і клішэ папяровых грошай папярэдніх улад.

Папяровыя грошы РСФСР у 1919–1921 гг. (савзнакі). Рэформа 1922–1924 гг. Сутнасць і наступствы. Утварэнне Дзяржбанка СССР (1923). Стабілізацыя фінансавага становішча ў краіне. Папяровыя эмісіі, чаканка манет. Грашовае абарачэнне ў канцы 1920-х – 1930-я гг.

Манетная і папяровая вытворчасць грошай у гады Вялікай Айчыннай вайны.

Грашовая рэформа 1947 г. Грашовыя купюры новага ўзору.

Змена маштаба цен у 1961г. Грашовыя купюры і манеты новага узору.

Мемарыяльныя манеты.

Апошнія грашовыя эмісіі ад імя СССР 1991–1992 гг.

 

Тэма 15. Грашовае абарачэнне Рэспублікі Беларусь (з 1991 г.)

Абвяшчэнне Рэспублікі Беларусь. Самастойныя грашовыя сродкі Рэспублікі Беларусь. Разліковыя білеты Нацыянальнага Банка Рэспублікі Беларусь узору 1992–1999 гг.

Дэнамінацыя разліковых білетаў Нацыянальнага Банка ў 2000 г. Білеты Нацыянальнага Банка Рэспублікі Беларусь узору 2000 г.

Памятныя манеты 1996–2006 гг.

 

ЛIТАРАТУРА

Асноўная

Банкноты и монеты Национального банка Республики Беларусь. 1992–2003. – Мн.: Транстэкс, 2003. – 125 с.

Беляков А.С. Нумизматика // Введение в специальные исторические дисциплины. – М.: Изд-во МГУ, 1990. – С. 81–146.

Зварич В.В. Нумизматический словарь. – Львов: Вища школа, 1976. –156 с.

Потин В.М. Введение в нумизматику // Труды Государственного Эрмитажа. – Т. XXVI. – Вып. 6, – Л., 1986. – С. 69–162.

Потин В.М. Монета в быту, обычаях и верованиях Руси X – XVII вв. // Экономика, политика и культура в свете нумизматики. Сб. науч. тр. – Л.: Изд-во Гос. Эрмитажа, 1982. – С. 78–99.

Потин, В.М. Монеты. Клады. Коллекции. Санкт-Петербург: Искусство, 1993. – 303 с.

Рабцевiч В.Н. Нумiзматыка // Археологiя i нумiзматsка Беларусi. – Мн.: БелЭн., 1993. – С. 16–19.

Рябцевич В.Н. Нумизматика Беларуси. – Мн.: Полымя, 1995. – 687 с.

Сотникова М.П. Древнейшие русские монеты X-XI веков – М.: Наука, 1995. – 193 с.

Спасский И.Г. Русская монетная система. – Л.: Аврора, 1970. – 256 с.

Фенглер Х. Словарь нумизмата. – М.: Радио и связь, 1982. – 328 с.

 

Дадатковая

Колобова И.Н. Клад 1918 г. из дер. Черневичи. // Материалы VI Международной научной нумизматической конференции. – Варшава, 2004. С. 145–148.

Колобова И.Н. Pынкавыя кошты ў Mагілеве другой паловы XVII – 70-х гг. XVIII стст. // Гiсторыя Mагілева:мiнулае i сучаснасць. Зборнiк навуковых прац удзельнiкаў Трэццяй Miжнароднай навуковай канферэнцыі: «Гiсторыя Mагілева: мiнулае i сучаснасць». Магiлёў, 22-23 траўня 2003 г. – Магiлёў, 2003. – Ч. 1. – С. 76–84.

Маршак М.Б. Наполеоновские подделки русских ассигнаций. // Труды Государственного Эрмитажа. – Т. XXVI. – Вып. 6, – Л., 1986. – С. 50–64.

Мельникова А.C. Булат и злато. – М.: Молодая гвардия, 1990. – 206 с.

Рябцевич В.Н. Денежные депозиты Полоцкой земли конца X – начала XIV вв. // Гісторыка-Археалагічны зборнік. – 2000. – № 15. – С. 67–78.

Рябцевич В.Н. Фальсификация шиллингов Ливонского ордена в конце XV – середине XVI в. // Труды Государственного исторического музея. – 2002. – С. 170–187.

Сотникова М.П. Тысячелетие древнейших русских монет. – Л.: Искусство, 1983. – 239 с.

Спасский И.Г. Золото Владимира Святославича. // Экономика, политика и культура в свете нумизматики. Сб. науч. тр. – Л.: Изд-во Гос. Эрмитажа, 1982. – С. 5–47.

Северова М.П. Подделки русских монет X–XI вв. // Экономика, политика и культура в свете нумизматики. Сб. науч. тр. – Л.: Изд-во Гос. Эрмитажа, 1982. – С. 4–21.

Уздеников В.В. Монеты России XVIII – начала XX века. – М.: Мир Отечества, 1994. – 207 с.

 

Пытанні па курсу “Нумізматыка”

1.Нумiзматыка – спецыяльная гістарычная дысцыпліна.

2.Тавар i грошы.

3.Функцыі грошай.

4.Уласцівасці тавара.

5.Манета. Знешнія і матэрыяльныя характарыстыкі.

6.Скарбы – помнікі гісторыі і культуры Беларусі.

7.Перыядызацыя гісторыі грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі.

8.Антычныя манеты на тэрыторыi Беларусi.

9.Перыяд куфiчнага дырхама.

10.Пярыяд заходнееўрапейскага дэнарыя.

12.Безманетны перыяд.

13.Перыяд пражскага гроша.

14.Грашовае абарачэнне ў канцы XV – cяр.XVII стст.

15.Грашовае абарачэнне ў 2-й пал. XVII – XVIII стст.

16.Грашовае абарачэнне ў канцы XVIII – люты 1917 г.

17.Грашовае абарачэнне (XI.1917 – 1991 гг.).

18.Грашовае абарачэнне Рэспублікі Беларусь (з 1991).

 

Список слушателей Московского археологического института.

3-й выпуск. 1912 год.

Список составлен на основании общей фотографии 3-го выпуска слушателей Московского археологического института.

     Эккель Иоганн-Иосиф-Иларий (Johann Joseph Hilarius von Eckel, 1731 - 1798), австр. священник и нумизмат, с 1774 - директор Собрания антиков Венского мюнцкабинета и проф. археологии Венского ун-та. Э. открыл новую эру в нумизматике своим гл. трудом в 8 томах о др. монетах «Наука о древних монетах» (Doctrina nummorum veterum. - Wien, 1792 - 1798). Примененный им в этом эпохальном труде географический принцип классификации античных монет стал с тех пор общепризнанным.

(Словарь нумизмата: Пер. с нем. / Х.Фенглер, Г.Гироу, В.Унгер / 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Радио и связь, 1993)

Знойдзены каля в. Вішчын Рагачоўскага р-на ў час даследавання крапасной сцяны гарадзішча ў 1979. Адзін з найб. выдатных па мастацкай каштоўнасці скарбаў, знойдзеных на Беларусі. Складаўся з рэчавай і грашовай частак.

Рэчавая прадстаўлена жаночымі ўпрыгожаннямі: фрагменты караляў з 3 авальных сярэбраных пацерак і 4 крыжападобных падвесак; 2 колты з выявамі птушак на шчытках, выкананых у тэхніцы перагародчатай эмалі; зоркавы 6-прамянёвы колт з зерню і колт з ажурным краем і выявамі 2 птушак і крыжа ў цэнтры (тэхніка чэрні); фрагменты расен – ланцужкоў з ціснёных калодачак-паўцыліндрыкаў, на якіх падвешваліся колты; 2 падвескі з канічнымі верхавінкамі і прымацаванымі да іх ланцужкамі з круглымі бляшкамі з скразнымі адтулінамі, упрыгожаныя сканню і зерню, апраўленыя дробнымі кольцамі; масіўны бранзалет, скручаны з 3 жгутоў з канцамі ў выглядзе стылізаваных галовак змей; двухстворкавы пласціністы бранзалет з раслінным арнаментам і гравіраванымі выявамі птушак. Усе рэчы з высакапробнага серабра, колты з эмалямі, крыжападобныя падвескі, пацеркі і пласціністы бранзалет залачоныя.

Грашовая частка складаецца з сярэбраных зліткаў-грыўняў: 2 наўгародскія, 8 літоўскіх, 6 кіеўскіх і 2 палціны наўгародскага і літ. тыпаў.

Ухаваны скарб у канцы 12 – 1-й трэці 13 ст. Зберагаецца ў Нумізматычным кабінеце БДУ. 

Літ.: 183, 388. А. М. Ваганава. 

Археалогiя i нумiзматыка Беларусi: Энцыкл. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: В.В. Гэтаў i iншыя. – Мн.: БелЭн, 1993. – 702 с.: ил.

183. Ваганава А.М. Умацаваныя феадальныя сядзiбы XI – XIII ст. // ПГКБ. 1980. № 3.
388. Загорульский Э.М. Исследования Вищинского замка // Древнерусское государство и славяне. Мн. 1983.

Нумiзматыка – спецыяльны кірунак гіст. даследаванняў, які займае прамежкавае становішча паміж археалогіяй і гісторыяй, вывучае гісторыю грашова-вагавых сістэм розных эпох і краін, характар іх узаемаадносін у працэсе эканамічных, палітычных і культурных кантактаў этнасаў і дзяржаў, грашовае абарачэнне і яго ўзаемасувязі з таварным рынкам, арганізацыю і тэхніку манетнай вытворчасці, станаўленне і эвалюцыю манетнай справы, грашовыя рэформы, працэсы тэзаўрацыі скарбаў і іх прычыны.

Тэммін “нумізматыка” (лац. numismatica збор, калекцыя манет ад nummis, numisma манета) узнік ў сярэдневяковай Еўропе. Блізкімі да нумізматыкі з’яўляюцца дысцыпліны, звязанныя з даследваннем медалёў, жэтонаў і плакетак (медальернае мастацтва), ордэнаў і значкоў (фалерыстыка), папяровых грошай (баністыка) і прымітыўных даманетных сродкаў грашовага абарачэння (тавары-грошы). Асноўнай крыніцай вывучэння з’яўляюцца манеты і комплексныя манетныя скарбы, матэрыялы і інструменты манетнай вытворчасці, гіркі для ўзвешівання манет. Матэрыяламі нумізматычных даследванняў, без якіх немагчыма дасягнуць дакладных вывадаў, з’яўляюцца звесткі летапісных і актавых дакументаў, даследванняў і прац па археалогіі, генеалогіі, этнаграфіі, геральдыцы, сфрагістыцы, метралогіі, мовазнаўству, эпіграфіцы, палеаграфіі, мастацтвазнаўству, гіст. геаграфіі, палітычнай эканоміцы і гісторыі. Методыка сучаснай нумізматыкі грунтуецца на прынцыпе кампаратыўнасці для параўнання штэмпеляў і тэхнікі манетнай вытворчасці розных краін, супастаўлення эмісійнага манетнага датавання з стратыграфічнымі і дэндралагічнымі данымі археалогіі, з агульнагістарычнай храналогіяй, супастаўленне рэальных манет з упамінаннем сродкаў грашовага абарачэння, плацяжу і накаплення ў пісьмовых крыніцах і інш. Параўнальны аналіз штэмпеляў взначыць ступень інтэнсіўнасці выпуска манетных серый, іх храналаг. паслядоўнасць нават тады, калі на манетах адсутнічае дата чаканкі. Картаграфаванне манетных знаходак ізатопным, гама і нейтронна-актывацыйным аналізамі, з дапамогай камп'ютэрнай тэхнікі дазваляе вызначыць арэал і храналогію існавання манет, прасачыць шляхі не толькі ўнутранных, але і міжнародных гандлёвых, культурных і палітычных сувязей, датаваць іх узнікненне, росквіт і заняпад у розныя перыяды і часы, калі манеты функцыянавалі як сусветныя грошы за межамі своёй радзімы. Супастаўленне метралагічных характарыстык манет без вызначанай на іх вартасці з сучаснымі ім пісьмовымі крыніцамі дае магчымасць выявіць наміналы.

Станаўленню нумізматыкі як навукі папярэднічаў працяглы перыяд збіральніцтва манет, вядомага з антычных часоў. У Заходняй Еўропе збіральніцтва пашырана з 14 – 15 ст. у Расіі на Беларусі – з 2 пал. 17 ст. Ад механічнага калекцыяніравання помнікаў грашовага абарачэння пачынаецца працэс шырокага гіст., эканамічнага, метралагічнага, мастацтвазнаўчага аналізу з выкары станнем пісьмовых і археал. крыніц, развіваецца нумізматыка як навука.

Заснавальнік навук. нумізматыкі I. Экель выдаў у Вене ў 1792 – 98   працу ў 8 тамах «Навука пра старажытныя манеты». У Расіі першыя спробы аналітычнага асэнсавання нумізматычных звестак вядомы з канца 18 ст. У 1846 створана Археалагічна-нумізматычнае т-ва, у 1859 заснавана Археалагічная камісія (Пецярбург), якая сістэматычна рэгістравала нумізматычныя помнікі краіны, размяркоўвала іх па музеях, прадавала прыватным асобам або перадавала на пераплаўку ў манетныя двары (манеты 16 – 19 ст.). 3 1988 працуе Маскоўскае нумізматычнае т-ва, у 1919 – 29 рэгістрацыю скарбаў праводзіла Камісія па нумізматыцы і гліптыцы Дзярж. (да 1926 — Расійскай дзяржаўнай) акадэміі гісторыі матэрыяльнай культуры, пазней – рэспубліканскія АН і музеi. У наш час найб. нумізматычныя калекцыі маюць Дзярж. Эрмітаж (Ленінград) і Дзярж. гіст. музей (Масква). Каардынуе нумізматычныя даследаванні і кіруе імі Нумізматычная камісія пры Нацыянальным камітэце гісторыкаў СССР.

На Беларусі ў 16–18 ст. вядомы нумізматычны збор Радзівілаў (Нясвіж). У 1-й пал. 1820-х г. значная калекцыя манет належала графу М. П. Румянцаву. Сярод скарбаў былі гомельскія 1821 (польскія манеты 1620-х г.) і 1822 (манеты Арабскага халіфата 9–10 ст.), магілёўскі 1822 (арабскія манеты 8–9 ст.), віцебскі, тракайскі. У 1825 толькі ўсх. аддзяленне збору Румянцава налічвала 950 манет, у 1828 грэчаская частка антычнага аддзялення – 524 манеты. У 1831 уся гэтая калекцыя трапіла ў казённае ведамства (Пецярбург), у 1861 перавезена ў Маскву і склала аснову Румянцаўскага музея. У 1834 I. Ф. Паскевіч, які купіў у Румянцавых г. Гомель, таксама пачаў збіраць манеты. У 1840–60-я г. ў Віленскай і Мінскай губ. буйным збіральнікам быў граф Я. П. Тышкевіч, які перадаў 3072 манеты ў створаны па яго ініцыятывеВіленскі музей старажытнасцей, адзін з аддзелаў якога складаўся з калекцыи медалёў і манет кожнай дзяржавы паасобна. Значныя зборы ў 1880–90-я г. ў Віленскай  губ. належалі Марачэўскаму (Вільна), уладальніку маёнтка Хожава Вілейскага пав., у пач. 20 ст. – Брадоўскаму (Вільна). У 1870–90-я г. на Міншчыне актыўнымі збіральнікамі нумізматычнага матэрыялу былі Г. Татур (частка калекцыі трапіла ў Віленскі бел. музей, створаны ў 1921) і Э. Чапскі, на Гро дзеншчыне – М. Авенарыус, святар Міхайлоўскі, Флеры, К. В. Балсуноўскі, аптэкар Шпор, М. Федароўскі (манеты 12–17 ст. з могільнікаў вёсак Нача, Апонаўцы, Казляны і інш.), 3. Глогер і інш., на Віцебшчыне – М. Кусцінскі, П. Плятар, Бергнер, Валадковіч (на аснове іх калекцыи быў створаны музей В. П. Федаровіча), на Магілёўшчыне і Гомелыпчыне – Е. Р. Раманаў. У канцы 19 ст. рэгістрацыя і збор манетных скарбаў паступова пераходзщь да музеяў, створаных у 1870–80-я г. пры статыстычных камітэтах Віленскай, Мінскай, Гро-дзенскай, Віцебскай і Магілеўскай губ. Багатыя нумізматычныя калекцыі зберагалі Віцебскі царкоўна-археалагічны музей, Мінскі царкоў наархеалагічны музей, Бел. дзяржаўны музей у Мінску (створаны на аснове гэтых калекцыи, меў 14 тыс. манет, з іх 11 тыс. са скарбаў, знойдзеных на Беларусі), Віцебскі абласны краязнаўчы музей, Гомелъскі абласны краязнаўчы музей, Магілёўскі абласны краязнаўчы музей, Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей, зборы якіх загінулі ў гады Вял. Айч. вайны. У пасляваенныя гады адноўлены музеі і папоўнены іх фонды. У іх сабрана і зберагаецца больш за 450 манетных скарбаў з больш як 100 тыс. манет розных эпох. Найб. буйныя нумізматычныя зборы ў Бел. дзярж. музеі і Нумізматычным кабінеце БДУ.

Упершыню нумізматыку Беларусі вывучаюць студэнты гіст. факуль-тэта БДУ, пішуць курсавыя і дыпломныя працы па гісторыі грашовага абарачэння. На Беларусі навук. нумізматыка адна з самых маладых гіст. дысцыплін. Пачынальнікамі яе былі П. Харламповіч, Ю. Ядкоўскі і М. М. Шчакаціхін. Актыўнае раз-віццё нумізматычных даследаванняў пачалося у 1960-я г. Паявіліся значныя працы і публікацыі бел. даследчыкаў, прысвечаныя вызначэнню канкрэтных сродкаў манетнага абарачэння рынкаў Беларусі ў розныя перыяды яе гісторыі, складанню вопісаў выяўленых скарбаў і асобных манет, перыядызацыі гісторыі грашовага абарачэння на тэр. рэспублікі з 1 ст. н. э. да цяперашняга часу. Вызначаны асн. этапы развіцця грашовага абарачэння.

Перыяд рымскага дэнарыя (канец 2 – пач. 3 ст. н. э.). Манеты прадстаўлены пераважна сярэбраным дэнарыем і менш медным сестэрцыем імператарскага Рыма. Выяўлены адзінкавыя знаходкі манет Баспора, Фракіі, пталамееўскага Егіпта. Большасць дэнарыяў выяўлена на тэр. Брэсцкай і Гродзенскай абл., магчыма, таму, што тут праходзіў участак т. зв. «бурштынавага шляху», які злучыў Рым з берагамі Балтыкі, спрыяў распаўсюджанню часткі чаканнага серабра на сумежныя тэрыторыі. Эканамічны і палітычны крызіс Рымскай імперыі спыніў паступленне гэтых манет.

Перыяд куфіцкага дырхема (9–10 ст.). Пасля значнага перапынку ў манетным абарачэнні на тэр. Русі амаль у 6 ст. пачалося паступленне вял. сярэбранай манеты Арабскага халіфата – куфіцкага дырхема, які захапіў абсалютную манаполію ў старажытнарускім грашовым абарачэнні. Яго фрагменты па стараж. пісьмовых крыніцах Русі вядомы пад назвамі яе першых грашовых адзінак – куна, розана, нагота, вевярыца. Да пач. 10 ст. паявіліся першыя перайманні дырхема ўсх. і ўсх.-слав. паходжання. На Беларусі скарбы гэтых манет сустракаюцца пераважна ў Падняпроўі і Падзвінні на шляху «з варагаў у грэкі». Заняпад выкарыстання дырхема пачаўся ў выніку спустошанасці радовішчаў серабра ў краінах Усходу, паглыбіўся феад. раздрабленнем халіфата і выхаду яго з ліку сусветных гандлёвых дзяржаў.

Перыяд заходнееўрапейскага дэнарыя (канец 10 ст. – 1060-я г.). Дырхем у грашовым абарачэнні Зах. зямель Русі быў заменены сярэбраным дэнарыем. Спарадычнае паступленне яго ў канцы 10 ст. стала рэгулярным з пач. 11 ст. На тэр. паўн. Русі дырхем завозіўся да канца 1-й чвэрці 12 ст., паўд. Русі – да 2-га дзесяцігоддзя 11 ст., зах. землі – да сярэдзіны 1060-х г. (найб. у Падняпроўі і Падзвінні). Заняпад манетнага імпарту абумоўлены феад. драбленнем дзяржаў Зах. Еўропы і павелічэннем колькасці манетных двароў, што выклікала памяншэнне ўтрымання серабра ў манеце. Парушаецца вагавая і якасная аднастайнасць дэнарыя. 3 дэнарыем актыўна працягваў абарачацца дырхем, спарадычна сустракаюцца залатыя солід, намiсма, сярэбраны міліярысій і медны фоліс. Знойдзены і ўласна рускія ма­неты – златнікі срэбранік.

Безманетны перыяд (2-я пал. 11—13 ст.) характэрны наяўнасцю ў абарачэнні зліткаў плацежных з серабра (зрэдку золата) пэўных форм і масы і адсутнасцю манет. На Беларусі вядомы зліткі заходне-рускія, або літоўскія, кіеўскія (зніклі ў 13 ст.), наўгародскія (на тэр. Падняпроўя і Падзвіння). Выкарыстоўваліся, верагодна, у якасці буйных грашовых адзінак у гандлёвых аперацыях (маса 50–100 і 100–200 г). Мяркуюць, што дробным разменным наміналам былі тавар – грошы – кауры, некаторыя стандартныя вырабы рамеснай вытворчасці (часцей абменьвалі тавар на тавар).

Перыяд пражскага гроша (14–15 ст.). 3 сярэдзіны 14 ст., калі Беларусь увайшла ў склад Вял. кн. Літоўскага, грашовая гаспадарка пачала развівацца іншым у адрозненне ад агульнарускага шляхам. Разам з заходнерускімі і наўгародскімі зліткамі, што бытавалі, у абарачэнне ўваходзяць сярэбраныя літоўскія дэнарыі 14–15 ст. У Чэхіі каля 1300 пачалася эмісія гроша польского, які хутка стаў міжнароднай манетай, аб чым сведчаць шматлікія манетныя скарбы (на Беларусі найб. у Падняпроўі), пісьмовыя крыніцы 1337,  1378–1419.  Абарачаліся таксама медныя пулы, сярэбраныя дырхемы Залатой Арды, сярэбраныя паўгрошы Польшчы, шылінгі Лівонскага ордэна, залатыя дукаты Венгрыі і ноблі Англіі. Заняпад пражскага гроша быў выкліканы гусіцкімі і міжусобнымі войнамі ў Чэхіі.

Перыяд канца 15 – сярэдзіны 17 ст. 3 канца 15 ст. Вял. кн. Літоўскае выпускав сярэбраныя дэнарый, паўгрош, пазней грош, два грошы, тры грошы, шастак,пауталер, талер і дукат. Зрэдку ў абарачэнні сустракаюцца манеты Польшчы канца 15 – 1-й чвэрці 16 ст., у 1520 – 40-я г. – паўгрошы і грошы Сілезіі і Прусіі. 3 утварэннем Рэчы Паспалітай (1569) з канца 1570-х г. упершыню пачалася грашовая эмісія з білону солідаў, што прыйшлі на змену паўгрошу. Да пач. 17 ст. ў аба рачэйні паявіліся білонны паўтарак і сярэбраны орт, сярэбраныя дэнарый Венгрыі і копейка Расіі, у 1620-я г. – маркі і васьмішылінговікі Даніі, з канца 1-й чвэрці 17 ст. – білонныя соліды ідрайпёлькеры Шведскай Прыбалтыкі, Прусіі, Брандэнбурга, залатыя і сярэбраныя дукаты і талеры Нідэрландаў і інш. заходнееўрап. дзяржаў. У 1581–1621 асноўнымі манетамі ў грашовым абарачэнні Рэчы Паспалітай былі соліды і драйпёлькеры.

Перыяд 2-й пал. 17 – канца 18 ст. Тэты перыяд адзначаны эканам. і паліт. крызісам Рэчы Пас палітай. У 1659–66 першы на Беларусі Брэсцкі манетны дворвыпуска ў медныя соліды, крэдытныя 30-грашовікі (злотыя, тымфы). Пасля перапынку ў рабоце манетных двароў пачалася чаканка паўнацэнных манет. У канцы 17 ст. – пач. 1780-х г. грашовыя эмісіі вяліся ў вотчыне каралёў Рэчы Паспалітай – Саксоніі, у сярэдзіне 1760 – сярэдзіне 1790-х г. – у Варшаве. У 1706–07 г. Гродзенскі манетны двор выпусціў апошнія літоўскія манеты – траяк і шастак, у 1793, верагодна, польскі талер. У канцы 1660-х г. спынілася паступленне прыбалтыйскага білону, раней – білону Прусіі і Брандэнбурга. Зменшыўся ўвоз дуката і талера. 3 падзелам Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) паступова ўзмацняецца абарачэнне рускіх манет.

Перыяд канца 18ст. – 1917. Далучэнне Беларусі да Расійскай імперыі (1795) падпарадкавала гра-шовы рынак агульнарасійскаму, хоць пэўны час ён захоўваў свае спецыфічныя рысы. У пач. 19 ст. працягвалася абарачэнне польска-літоўскіх манет 17–18 ст. Прыток талераў і дукатаў Нідэрландаў спадае ў 1810-я г., прускага серабра – у 1830-я г. У 1812 на бел. рынку абарачаліся медныя і сярэбраныя наміналы герцагства Варшаўскага. 3 заснаваннем Каралеўства Польскага (1815) у складзе РасііВаршаўскі манетны двор пачаў выпуск традыцыйных польскіх наміналаў (грошы, злотыя) з медзі, білону, серабра і золата. У 1831 паявіліся манеты «мяцежныя». Пасля задушэння польскай рэвалюцыі ў Варшаве і Пецярбургу пачалася эмісія манет двухмерных з наміналамі ў капейках, рублях, грошах і злотых. У сярэдзіне 1850-х г. адбылося поўнае зліццё грашовага абарачэння Беларусі з агульнарускім. Першая сусветная вайна стала прычынай глыбокіх крызісных з'яў у фінансах Расіі. У 1916 спынены выпуск медных і сярэбраных манет (у золаце апошняя чаканка праведзена ў 1911). Рэзка ўзраслі папяровыя эмісіі, таму рэальная пакупная здольнасць папяровага рубля ў пач. лютага 1917 была роўная 25 капейкам. Часовы ўрад узмацніў фінансавы крызіс, павялічыўшы ў 8 разоў іх выпуск; вартасць рубля ў кастр. 1917 адпавядала 6 капейкам. На Беларусі ў манетным абарачэнні, акрамя расійскіх выпускаў, з 1916 былі жал. боны германскіх акупацыйных войск 1916.

Савецкі перыяд. У першыя гады Сав. улады ў абарачэнні заставаліся грашовыя выпускі царскай і буржуазнай Расіі, да якіх далучыліся папяровыя эмісіі РСФСР 1918, 1920. Пакупная здольнасць рубля ў 1921 адпавядала 0,0059 капейкі. На тэр. Зах. Беларусі (да 2.11.1939) абарачаліся польскія манетныя і папяровыя эмісіі. Пасля ўтварэння СССР (1922) грашовай рэформай 1922–24 утворана сав. грашовая сістэма.

В.Н. Рабцевiч. Нумiзматыка // Археалогiя i нумiзматыка Беларусi: Энцыкл. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: В.В. Гэтаў i iншыя. – Мн.: БелЭн, 1993. – 702 с.: ил.