- УА “Беларускi дзяржаўны унiверсiтэт культуры і мастацтваў”
- СПЕЦЫЯЛЬНЫЯ ГIСТАРЫЧНЫЯ ДЫСЦЫПЛIНЫ
- (анаматыка, нумiзматыка, фалерыстыка)
- Праграма курса па спецыяльнасці 1-23 01 12 “Музейная справа i ахова гiсторыка-культурнай спадчыны”
- Мiнск 2007
-
- Праграму распрацавалi
- А.А. Гулак, ст. выкладчык кафедры этналогii i фальклору (анамастыка)
- I.Н. Колабава, кандыдат гiстарычных навук, дацэнт кафедры гiсторыi Беларусi i музеязнаўства (нумізматыка, фалерыстыка)
-
- Рэцэнзенты
- В.Н. Рабцэвіч, доктар гістарычных навук, прафесар кафедры археалогіі і спецыяльных гістарычных дысцыплін БДУ
- А.У. Цяцернік, навуковы супрацоўнік Музея пажарнай і аварыйна-выратавальнай справы Навукова-даследчага інстытута пажарнай бяспекі і праблем надзвычайных сітуацый Міністэрства па надзвычайных сітуацыях Рэспублікі Беларусь
- Рэкамендавана да друку прэзiдыумам вучэбна-метадычнай рады Беларускага дзяржаўнага унiверсiтэта культуры і мастацтваў (пратакол № 6 ад 13.03. 2007 г.)
-
- УСТУП
- Праграма “Спецыяльныя гiстарычныя дысцыплiны” (анамастыка, нумiзматыка, фалерыстыка) прызначана для студэнтаў II–III курсаў спецыяльнасцi “Музейная справа i ахова гiсторыка-культурнай спадчыны”. Яна аб’ядноўвае тэарэтыка-метадычныя палажэнні па трох вышэйзгаданых дысцыплінах і з’яўляецца працягам, выдадзенай у 2004 г., праграмы “Спецыяльныя гiстарычныя дысцыплiны” (геральдыка, метралогія, сфрагістыка, храналогія).
- Актуальнасць курса вызначаецца яго значнай роляй у працэсе падрыхтоўкi навуковых супрацоўнiкаў музейных устаноў. Авалоданне тэарэтычнымi i практычнымi навыкамi, засваенне вялікага факталагічнага матэрыялу па анамастыцы, нумізматыцы і фалерыстыцы неабходнае для падрыхтоўкі сучасных высокакваліфікаваных спецыялicтаў ў галiне музейнай справы.
-
- Мэтай выкладання курса “Спецыяльныя гiстарычныя дысцыплiны” (анамастыка, нумiзматыка, фалерыстыка) з’яўляецца ўзбагачэнне інтэлектуальнага патэнцыялу студэнтаў шляхам засваення імі здабыткаў і тэарэтычных дасягненняў айчыннай і замежнай навукі ў сферы анамастыкі, нумiзматыкі і фалерыстыкі; усведамленне студэнтамі унікальнасці і багацця духоўнай і матэрыяльнай (прадметна-рэчавай) культуры Беларусі як сведчання яе самабытнай гісторыі.
- Мэтавая скiраванасць курса акрэслiвае шэраг задач, вырашэнне якiх забяспечвае засваенне неабходных ведаў, уменняў i навыкаў.
-
- Задачамі выкладання курса “Спецыяльныя гiстарычныя дысцыплiны” (анамастыка, нумiзматыка, фалерыстыка) з’яўляецца засваеннне студэнтамі асноўных навуковых паняццяў і тэрмінаў па названых дысцыплінах; асноўных звестах па гісторыі фарміравання і перыядызацыі беларускай імёнаслоўнай, грашовых і ўзнагародных сістэм; вывучэнне гістарычнага і культурнага кантэксту, у якіх адбывалася развіццё гэтых сістэм; практычнае азнаямленне студэнтаў з помнікамі грашовых і ўзнагародных сістэм.
-
- У вынiку азнаямлення з курсам у поўным аб’ёме студэнты набудуць веды па агульнатэарэтычным пытанням беларускай анамастыкі, нумізматыкі і фалерыстыкі; метадалагiчнай аснове вывучэння спецыяльных гiстарычных дысцыплiн; фактарам ўзнікнення і трансфармацыі беларускай імёнаслоўнай, грашовых і ўзнагародных сістэм; унікальным помнікам грашовых і ўзнагародных сістэм; беларускім этнаканфесійным традыцыям імянарачэння і іх ўвасаблення ў найменнях знакамітых дзеячоў гісторыі і культуры.
- У вынiку засваення ведаў па спецыяльных гістарычных дысцыплінах студэнты набудуць уменні і навыкі працы з рэчавым матэрыялам, аналізу яго этымалогіі, відавай прыналежнасці і структуры; правядзення навуковай апрацоўкi музейных калекцый; карыстання навуковай і даведачнай літаратурай па пытаннях анамастыкі, нумiзматыкі і фалерыстыкі.
- Курс «Спецыяльныя гiстарычныя дысцыплiны» (анамастыка, нумiзматыка, фалерыстыка) непасрэдна звязаны з такімі навукамі, як археалогiя, этналогiя, гiсторыя і мовазнаўства, а таксама з шэрагам спецыяльных гiстарычных дысцыплiн (геральдыкай, метралогіяй, палеаграфiяй, сфрагістыкай, храналогіяй). У працэсе выкладання курса студэнтам даюцца звесткі з сацыяльнай псіхалогіі, фалькларыстыкі, этналінгвістыкі і семіётыкі.
- Асноўныя формы навучання: лекцыi, семiнарскiя i практычныя заняткi, самастойная работа. Замацаванне атрыманых ведаў мае працяг пры праходжаннi вучэбнай i вытворчай практыкi ў музеях краiны. Форма кантролю ведаў – залiк.
-
- ПРАГРАММА КУРСА “НУМІЗМАТЫКА”
- Раздзел 1. Агульная нумізматыка
- Тэма 1. Вызначэнне, прадмет і задачы нумізматыкі
- Этымалогія тэрміна нумізматыка. Вызначэнне нумізматыкі як навуковай дысцыпліны. Прадмет, задачы, крынiцы нумізматыкі. Гістарыяграфічны агляд развіцця нумізматыкі. Яе станаўленне і развіццё ў Беларусі.
- Сувязь нумізматыкі з іншымі гістарычнымі дысцыплінамі (гісторыя, археалогія, музеязнаўства, этнаграфія, сфрагістыка, фалерыстыка і інш.).
- Буйнейшыя нумізматычныя зборы ў музеях замежжа і на тэрыторыі Беларусі.
- Тэма грошай у літаратуры, мастацтве, фальклоры.
-
- Тэма 2. Уласцівасці і функцыі тавару і грошай
- Вызначэнне паняццяў тавар, грошы.
- Уласцівасці тавару (спажывецкая вартасць, менавая вартасць, вартасць).
- Таварагрошы – іх функцыі, уласцівасці, роля ў таварным абарачэнні. Даманетныя металічныя сродкі грашовага абарачэння.
- Уласцівасці металічных грошай (стабільная менавая вартасць, кампактнасць, фізічнае даўгалецце і інш.).
- Функцыі грошай.
-
- Тэма 3. Манета. Матэрыяльныя і знешнія характарыстыкі. Манета ў нумізматычным зборы
- Этымалогія тэрміна манета. Манета як аснова нумізматычнага даследвання. Першыя манеты (Старажытны Кітай, Лідзія, Эгіна).
- Грашовая сістэма. Асноўныя, зборныя і дробныя грашовыя адзінкі. Рэальная і намінальная вартасці манеты.
- Матэрыяльныя характарыстыкі манеты. Металы (умоўныя вызначэнні), маса, манетная стапа, манетная проба (залатніковая, каратная, лотавая, метрычная). Лігатура.
- Знешнія характарыстыкі манеты (форма, поле, выявы, аверс, рэверс, гурт, легенда, тып і інш.).
- Манеты нерэгулярных эмісій. Памятныя (мемарыяльныя), пробныя, данатыўныя, манеты надзвычайных абставін, антыкварныя падробкі, прыватныя грошы, манеты–перайманні, наваробныя манеты, фальшывыя манеты.
- Правядзенне чысткі і кансервацыі манет.
- Навуковая апрацоўка нумізматычных помнікаў.
- Сістэма вызначэння калекцыйнай вартасці і ступені рэдкасці манет.
-
- Тэма 4. Тэхніка манетнай вытворчасці
- Манета як помнік гісторыі тэхнічнай думкі.
- Агульная характарыстыка вырабу манет тэхнікай ліцця.
- Агульная характарыстка тэхнікі ручной чаканкі манет (падрыхтоўчыя работы, выраб манетных пласцін і манетных штэмпеляў, выраб манет, верыфікацыя манет).
- Тэхніка рускай ручной чаканкі манет (выраб дротавых грошаў).
- Тэхніка вырабу брактэятаў.
- Механізацыя працэсаў вырабу манеты (выкарыстанне шрубавага прэсу, конскай цягі, паравога рухавіка, электрычнасці).
- Тэхніка вальцверка. Гурцільная машына.
- Сучасныя манетаробныя машыны.
- Хібнасці пры чаканцы (памылкі ў легендзе, гібрыдныя манеты, двайны ўдар, змяшчэнне штэмпеля і інш.).
-
- Тэма 5. Скарбы – помнікі гісторыі і культуры. Манета ў побыце, звычаях і вераваннях
- Скарбы – матэрыяльныя сведчанні шырока распаўсюджанага да XIX ст. звычая захавання каштоўнасцей, прычыны яго ўзнікнення.
- Скарбы як рэгулятары грашовага абарачэння. Скарбы грашовыя і грашова-рэчавыя.
- Класіфікацыя скарбаў (страчаныя, зваротныя, незваротныя /культавыя ахвяраванні/, часовыя, доўгатэрміновыя, надзвычайных абставінаў, фальшывых манет).
- Знаходкі грашовых і грашова-рэчавых скарбаў на тэрыторыі Беларусі.
- Прынцыпы датавання скарбаў. Аналіз тапаграфіі скарбаў на тэрыторыі Беларусі. Захаванне скарбаў як адзінага комплексу.
- Буйнейшыя зборы скарбаў у музеях Беларусі.
- Дзяржаўнае заканадаўства ў дачыненні да скарбаў.
- Тэма скарбаў у фальклоры. Антрапаморфныя і зааморфныя сведчанні аб наяўнасці скарбаў. Падзел скарбаў на “злыя” і “добрыя”. Захаванне скарбаў добрымі (дзедзя, бялун, купальскі дзядок) і цёмнымі сіламі (палявік, лесавік, дрыгавік, кладавік).
- Рукапісныя “Траўнікі”, “Вызыўныя кнігі”, “Роспісы”.
- Тэма скарбаў у літаратурных творах.
- Манета ў побыце, звычаях і вераваннях. Графіці на манетах і грашовых злітках. Кашалькі для захавання манет (матэрыял, форма). Знаходкі кашалькоў у культурных слаях старажытнах гарадоў.
- Выкарыстанне манет у якасці ўпрыгожвання (падвескі, маністы, завушніцы, пярсцёнкі).
- Выкарыстанне манет як узнагароджвання, падарунка, у вясельным, паграбальным абрадах, закладка манеты пад рог падмурка, упрыгожванне манетамі абразоў, ахвяраванні багам.
-
- Раздзел 2. Гісторыя грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі ў канцы І ст. – пачатку XXI ст.
- Тэма 6. Перыяд рымскага дэнарыя (антычны) (канец I ст. – 1-я трэць III ст.).
- Перыядызацыя гісторыі грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі.
- Асноўныя наміналы перыяду рымскага дэнарыя (дэнарыі, аўрэўсы, сестэрцыі). Агульная характарыстыка. “Бурштынавы” шлях. Спецыфіка выкарыстання антычных манет на тэрыторыі Беларусі. Спыненне сістэматычнага паступлення антычных манет на тэрыторыю Беларусі – прычыны і наступствы.
- Аналіз тапаграфіі знаходак антычных манет на тэрыторыі Беларусі.
-
- Тэма 7. Перыяд куфічнага дырхама (IX ст. – 80-я гг. X ст.)
- Куфічны дырхам. Паходжанне тэрмінаў куфічны, дырхам. Дырхамы – першыя рэальная грошы на тэрыторыі Беларусі.
- Грашовая тэрміналогія (нагата, куна, рэзана, векша).
- Вызначэнне і характарыстыка асаблівасцяў асобных этапаў у перыядзе куфічнага дырхаму (IX ст. – 833; 833 – 900; 900 – 938; 938 – 980-я гг.).
- Спыненне сістэматычнага паступлення куфічнага дырхама на тэрыторыю Беларусі – прычыны і наступствы.
- Выкарыстанне дырхамаў у ювелірных вырабах.
- Аналіз тапаграфіі знаходак куфічных дырхамаў на тэрыторыі Беларусі.
- Каз’янкаўскі манетны скарб (1972).
-
- Тэма 8. Перыяд заходнееўрапейскага дэнарыя (канец X ст. – 60-я гг. XI ст.)
- Асноўныя наміналы (заходнееўрапейскія дэнарыі, іх мясцовыя назвы).
- Аналіз тапаграфіі знаходак заходнееўрапейскіх дэнарыяў на тэрыторыі Беларусі.
- Знаходкі скарбаў каля в. Стары Дзядзін (1926) і каля в. Дзягцяны (1957).
- Візантыйская чаканка (намісмы, міліярысіі, фолісы).
- Першыя манеты Русі – златнікі і срэбранікі. Пінскі манетны скарб (1804).
- Спыненне сістэматычнага паступлення заходнееўрапейскіх дэнарыяў на тэрыторыю Беларусі – прычыны і наступствы.
-
- Тэма 9. Безманетны перыяд (60-я гг. XI ст. – XIII ст.)
- Выкарыстанне ў грашовым абарачэнні зліткаў (грыўны-рублі, палціны). Кіеўскі, наўгародскі, літоўскі тыпы зліткаў.
- Аналіз тапаграфіі знаходак зліткаў на тэрыторыі Беларусі.
- Вішчанскі скарб (1979).
- Грашова-вагавая сістэма. Грыўня як вагавая адзінка для срэбра.
- Узгадванне грашовых тэрмінаў у пісьмовых крыніцах.
-
- Тэма 10. Перыяд пражскага гроша (пачатак XIV – канец XV ст.)
- Пражскі грош.. Беларускія пісьмовыя крыніцы аб пражскім грошы. Мясцовая тэрміналогія (шырокі, добры, прагскі, плоскі, чэскі).
- Склад скарбаў з пражскімі грошамі на тэрыторыі Беларусі.
- Аналіз тапаграфіі знаходак пражскага гроша на тэрыторыі Беларусі.
- Спыненне сістэматычнага паступлення пражскіх грошай на тэрыторыю Беларусі – прычыны і наступствы.
- Лічыльна-грашовая і вагавая сістэмы Вялікага княства Літоўскага (рубель, палціна, капа, паўкапы, грыўня).
- Пачатак складання манетнай сістэмы Вялікага княства Літоўскага. Выпускі першай манеты Вялікага княства Літоўскага – літоўскага дэнарыя (пенязь, пенезь).
- Аналіз тапаграфіі знаходак літоўскага дэнарыя на тэрыторыі Беларусі.
- Іншаземная манета – шылінгі (соліды) Лівонскага Ордэна, пулы Залатой Арды, дукаты (вугорскія), ноблі (карабельнікі) і інш.
- Мясцовая тэрміналогія (гатавізна, пенязі-грошы).
- Вагавая сістэма (грыўня, вярдунак, скойц, кварта).
-
- Тэма 11. Грашовае абарачэнне ў канцы XV ст. – сярэдзіне XVII ст.
- Развіццё манетнай сістэмы Вялікага княства Літоўскага (выпускі літоўскага гроша, талера, дуката).
- Суадносіны рыначных курсаў літоўскага і польскага грошаў. Уніфікацыя манетнай сістэмы па рэформе Стэфана Баторыя (1578–1580). Захаванне традыцыйнай сістэмы ўліку на літоўскія і польскія грошы.
- Мясцовая тэрміналогія (асмак, лядскі, польскі, сужоны).
- Дзейнасць манетных двароў Вялікага княтва Літоўскага і Польшчы. Асноўныя наміналы іх вытворчасці.
- Лічыльна-грашовыя паняцці (злоты, капа, паўкапы, рубель, палціна).
- Талер. Мясцовая тэрміналогія (палашнікі, леўкі, талеры ляўковыя, левікі, крыжовыя, реелы, рыялавыя). Піліпкі (кантрамаркіраваныя неапалітанскія талеры і паўталеры) – першыя крэдытныя грошы Вялікага княтва Літоўскага.
- Іншаземная манета – дукаты, партугалы, ноблі, шылінгі Лівонскага Ордэна, драйпёлькеры Прусіі, торнеры Шатландыі.
- Расійская грашовая сістэма XV–XVII стст. Наўгародка (капейка), дзенга (маскоўка), палушка (палова дзенгі). Грашовая рэформа цара Аляксея Міхайлавіча (1654–1663). Яфімкі з “прызнакам”.
- Лічбавыя паняцці (алтын, грывеннік, палціна, рубель).
- Адносіны беларускага рынка да срэбранай і меднай расійскай манеты.
-
- Тэма 12. Грашовае абарачэнне ў 2-й палове XVII – XVIII ст.
- Манетныя двары Вялікага княства Літоўскага і Польшчы.
- Рэформа Яна Казіміра Вазы (1659–1666). Медныя соліды (шелегі, барацінкі) і білоныя 30-грашовікі (тынфы). Розніца паміж намінальнай і рэальнай вартасцямі меднага соліда і тынфа. Брэсцкі манетны двор (1665–1666). Вынікі і наступствы рэформы.
- Пераход на біметалічную медна-срэбраную грашовую сістэму. Сутнасць паняцце “наддача”.
- Лічыльныя паняцці.
- Грашовыя рэформы 1752, 1787, 1794 гг. Пачатак грашова-папяровых эмісій Рэчы Паспалітай.
- Мясцовая тэрміналогія (курэнцыя, рускі злоты і інш.).
- Іншаземная манета – манеты Шведскай Прыбалтыкі, Нідэрландаў, Прусіі, Расіі і інш.
- Грашовая рэформа Петра І (1700–1704). Увядзенне манет новага тыпу і дзесяцічнай грашова-вагавай сістэмы. Расійская манета на беларускіх рынках.
-
- Тэма 13. Грашовае абарачэнне з канца XVIII ст. па кастрычнік /лістапад/ 1917 г.
- Спецыфіка грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі. Працяг абарачэння польскіх, літоўскіх і заходнееўрапейскіх манет. Спроба адкрыцця Полацкага манетнага двара.
- Плацінавая расійская манетная чаканка.Пачатак чаканкі “вядомай” манеты, імітуючай галандскі дукат (пучковы, лабанчык, арапчык).
- Манеты Каралеўства Польскага ў складзе Расійскай імперыі. Манеты польскага паўстання 1830–1831 гг. Рагачоўскі манетны скарб (1971).
- Папяровыя грошы – асігнацый (1769). Вадзяныя знакі (філігрань). Умовы захавання пакупнічай здольнасці папяровых грошаў.
- Грашовая рэформе Я.Ф. Канкрына (1839–1843) і ўвядзенне срэбранага монаметалізма.
- Поўнае зліццё грашовай гаспадаркі Беларусі з агульнарасійскай.
- Пецярбургскі манетны двор. Размяшчэнне чаканкі расійскай манеты ў замежжы. Працяг выпуска “вядомай манеты”.
- Грашовая рэформа С.Ю. Віттэ (1895–1897) і ўвядзенне залатога монаметалізма.
- Развіццё крызісных з’яў ў эканоміцы Расійскай імперыі (узрастанне тыражоў папяровых эмісій і знешніх пазык, спыненне абмена банкамі папяровых грошай на золата, знікненне з абарачэня залатых, срэбраных, медных манет). Выкарыстанне ў абарачэнні папяровых грашовых сурагатаў (паштовых марак).
- Дзейнасць Часовага ураду у галіне грашовага абарачэння (аблігацыі «Займа свабоды»,«думскія білеты», «керанкі»). Інфляцыя.
- Асаблівасці грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі і перыяд І Сусветнай вайны. Чарневіцкі скарб (1970-я гг.).
-
- Тэма 14. Савецкі перыяд (кастрычнік /лістапад/ 1917 – снежань 1991 г.)
- Стварэнне Народнага банка РСФСР (1918). “Грашовы голад” і працяг знаходжання ў абарачэнні дзяржаўных каштоўных папер царскага і Часовага урадаў. Выкарыстанне для грашовых эмісій Савецкай дзяржавы манетных штэмпеляў і клішэ папяровых грошай папярэдніх улад.
- Папяровыя грошы РСФСР у 1919–1921 гг. (савзнакі). Рэформа 1922–1924 гг. Сутнасць і наступствы. Утварэнне Дзяржбанка СССР (1923). Стабілізацыя фінансавага становішча ў краіне. Папяровыя эмісіі, чаканка манет. Грашовае абарачэнне ў канцы 1920-х – 1930-я гг.
- Манетная і папяровая вытворчасць грошай у гады Вялікай Айчыннай вайны.
- Грашовая рэформа 1947 г. Грашовыя купюры новага ўзору.
- Змена маштаба цен у 1961г. Грашовыя купюры і манеты новага узору.
- Мемарыяльныя манеты.
- Апошнія грашовыя эмісіі ад імя СССР 1991–1992 гг.
-
- Тэма 15. Грашовае абарачэнне Рэспублікі Беларусь (з 1991 г.)
- Абвяшчэнне Рэспублікі Беларусь. Самастойныя грашовыя сродкі Рэспублікі Беларусь. Разліковыя білеты Нацыянальнага Банка Рэспублікі Беларусь узору 1992–1999 гг.
- Дэнамінацыя разліковых білетаў Нацыянальнага Банка ў 2000 г. Білеты Нацыянальнага Банка Рэспублікі Беларусь узору 2000 г.
- Памятныя манеты 1996–2006 гг.
-
- ЛIТАРАТУРА
- Асноўная
- Банкноты и монеты Национального банка Республики Беларусь. 1992–2003. – Мн.: Транстэкс, 2003. – 125 с.
- Беляков А.С. Нумизматика // Введение в специальные исторические дисциплины. – М.: Изд-во МГУ, 1990. – С. 81–146.
- Зварич В.В. Нумизматический словарь. – Львов: Вища школа, 1976. –156 с.
- Потин В.М. Введение в нумизматику // Труды Государственного Эрмитажа. – Т. XXVI. – Вып. 6, – Л., 1986. – С. 69–162.
- Потин В.М. Монета в быту, обычаях и верованиях Руси X – XVII вв. // Экономика, политика и культура в свете нумизматики. Сб. науч. тр. – Л.: Изд-во Гос. Эрмитажа, 1982. – С. 78–99.
- Потин, В.М. Монеты. Клады. Коллекции. Санкт-Петербург: Искусство, 1993. – 303 с.
- Рабцевiч В.Н. Нумiзматыка // Археологiя i нумiзматsка Беларусi. – Мн.: БелЭн., 1993. – С. 16–19.
- Рябцевич В.Н. Нумизматика Беларуси. – Мн.: Полымя, 1995. – 687 с.
- Сотникова М.П. Древнейшие русские монеты X-XI веков – М.: Наука, 1995. – 193 с.
- Спасский И.Г. Русская монетная система. – Л.: Аврора, 1970. – 256 с.
- Фенглер Х. Словарь нумизмата. – М.: Радио и связь, 1982. – 328 с.
-
- Дадатковая
- Колобова И.Н. Клад 1918 г. из дер. Черневичи. // Материалы VI Международной научной нумизматической конференции. – Варшава, 2004. С. 145–148.
- Колобова И.Н. Pынкавыя кошты ў Mагілеве другой паловы XVII – 70-х гг. XVIII стст. // Гiсторыя Mагілева:мiнулае i сучаснасць. Зборнiк навуковых прац удзельнiкаў Трэццяй Miжнароднай навуковай канферэнцыі: «Гiсторыя Mагілева: мiнулае i сучаснасць». Магiлёў, 22-23 траўня 2003 г. – Магiлёў, 2003. – Ч. 1. – С. 76–84.
- Маршак М.Б. Наполеоновские подделки русских ассигнаций. // Труды Государственного Эрмитажа. – Т. XXVI. – Вып. 6, – Л., 1986. – С. 50–64.
- Мельникова А.C. Булат и злато. – М.: Молодая гвардия, 1990. – 206 с.
- Рябцевич В.Н. Денежные депозиты Полоцкой земли конца X – начала XIV вв. // Гісторыка-Археалагічны зборнік. – 2000. – № 15. – С. 67–78.
- Рябцевич В.Н. Фальсификация шиллингов Ливонского ордена в конце XV – середине XVI в. // Труды Государственного исторического музея. – 2002. – С. 170–187.
- Сотникова М.П. Тысячелетие древнейших русских монет. – Л.: Искусство, 1983. – 239 с.
- Спасский И.Г. Золото Владимира Святославича. // Экономика, политика и культура в свете нумизматики. Сб. науч. тр. – Л.: Изд-во Гос. Эрмитажа, 1982. – С. 5–47.
- Северова М.П. Подделки русских монет X–XI вв. // Экономика, политика и культура в свете нумизматики. Сб. науч. тр. – Л.: Изд-во Гос. Эрмитажа, 1982. – С. 4–21.
- Уздеников В.В. Монеты России XVIII – начала XX века. – М.: Мир Отечества, 1994. – 207 с.
-
- Пытанні па курсу “Нумізматыка”
- 1.Нумiзматыка – спецыяльная гістарычная дысцыпліна.
- 2.Тавар i грошы.
- 3.Функцыі грошай.
- 4.Уласцівасці тавара.
- 5.Манета. Знешнія і матэрыяльныя характарыстыкі.
- 6.Скарбы – помнікі гісторыі і культуры Беларусі.
- 7.Перыядызацыя гісторыі грашовага абарачэння на тэрыторыі Беларусі.
- 8.Антычныя манеты на тэрыторыi Беларусi.
- 9.Перыяд куфiчнага дырхама.
- 10.Пярыяд заходнееўрапейскага дэнарыя.
- 12.Безманетны перыяд.
- 13.Перыяд пражскага гроша.
- 14.Грашовае абарачэнне ў канцы XV – cяр.XVII стст.
- 15.Грашовае абарачэнне ў 2-й пал. XVII – XVIII стст.
- 16.Грашовае абарачэнне ў канцы XVIII – люты 1917 г.
- 17.Грашовае абарачэнне (XI.1917 – 1991 гг.).
- 18.Грашовае абарачэнне Рэспублікі Беларусь (з 1991).
-